Nhân vật lịch sử bị lãng quên

Theo tư liệu điền dã của chúng tôi tại địa phương, ông Nguyễn Phước Thứ là người từ miền Trung lưu lạc vào Nam, có thân hình cao lớn, mạnh khỏe, giỏi võ nghệ lại tinh thông Hán học, từng tham gia quân đội triều Nguyễn. Sau khi đạo Bửu Sơn Kỳ Hương ra đời năm 1849, ông đến quy y làm đệ tử Đức Phật Thầy Tây An. Năm 1867, quân Pháp chiếm An Giang, một đội quân nhỏ do ông chỉ huy đã kéo về mật khu Láng Linh - Bảy Thưa, gia nhập vào nghĩa binh Gia Nghị chống Pháp dưới trướng Quản cơ Trần Văn Thành.

Sau nhiều lần xâm nhập bất thành do không quen địa hình sìn lầy, đồng thời cũng không chiêu dụ được nghĩa binh Gia Nghị, quân Pháp quyết định tổ chức trận càn quét lớn vào đầu năm 1873. Dù đã chống trả ngoan cường, nhưng do lực lượng chênh lệch và vũ khí thô sơ, binh Gia Nghị bị đàn áp trước hỏa lực mạnh mẽ của địch. Chủ soái Trần Văn Thành cùng một số ít tàn quân rút sâu vào vùng rừng núi Thất Sơn, sau đó không ai biết rõ tung tích. Ông Nguyễn Phước Thứ may mắn trốn thoát trong trận càn nầy và cũng tìm cách ẩn lánh.

Năm 1874, ông thay danh đổi tánh lén lút trở về làng Phú Lâm với diện mạo mới: tu sĩ đồng thời là thầy thuốc Nam. Ông lập cốc tu hành theo phong cách của đạo Bửu Sơn Kỳ Hương, thờ trần điều (vải đỏ sẫm), hằng ngày bốc thuốc trị bịnh cho dân chúng quanh vùng. Do trị bịnh không lấy tiền, lại thường khuyên bảo mọi người tu hành, làm lành lánh dữ, ăn ở nhơn đức… nên ông được quần chúng quý mến và quy tụ khá đông.

Chưa có tư liệu chính xác để khẳng định trong thời gian trở về Phú Lâm ông có tiếp tục liên lạc với các phong trào kháng Pháp hay không. Chúng ta nên lưu ý, trong thời gian nầy, vị tu sĩ yêu nước Ngô Lợi đang lập làng kháng chiến An Định ở núi Tượng (nay là thị trấn Ba Chúc, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang) với tư cách giáo chủ đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa - một tôn giáo có quan hệ mật thiết với đạo Bửu Sơn Kỳ Hương.

Tuy nhiên ông Nguyễn Phước Thứ vẫn bị bọn mật thám theo dõi và báo về trên, chánh quyền Pháp yêu cầu truy bắt khẩn cấp. Ngay sau đó, quân đội Pháp được bố trí về Phú Lâm vây bắt ông, nhưng một lần nữa ông may mắn trốn thoát. Không bắt được kẻ “phiến loạn”, Pháp quay sang bắt 80 tín đồ và trói trước cốc trị bịnh của ông, chúng yêu cầu ông ra mặt thì sẽ thả những người nầy. Trước tình cảnh đó, ông tự nguyện ra đầu thú để cứu dân lành vô tội.

Khi giam ở Khám đường Châu Đốc, có lúc lại di lý về Khám lớn Sài Gòn, ông bị tra tấn dã man nhưng vẫn nhứt quyết cho rằng mình chỉ là một người tu hành, không biết gì về chuyện chánh trị. Ông bị tòa đại hình của chánh quyền thực dân kết án tử hình. Năm 1880, chiếc máy chém được chở từ Sài Gòn về làng Phú Lâm xử tử công khai Nguyễn Phước Thứ. Máy chém là hình thức xử tử mà Pháp mang đến Nam Kỳ khi vùng đất nầy trở thành thuộc địa và ông Nguyễn Phước Thứ là nhà yêu nước đầu tiên ở An Giang bị xử chém. Chém xong, Pháp bêu đầu ông để “răn đe”. Đêm đến, người dân địa phương lén mang đầu ông xuống ráp vào thân rồi đem chôn.